Kolejna część historii sztucznego oświetlenia. Od lamp olejnych, przez lampy naftowe, gazowe, acetylenowe, po lampy elektryczne.
Polski akcent w historii sztucznego oświetlania pomieszczeń
ŁUKASIEWICZ IGNACY (1822 – 82), aptekarz, twórca polskiego przemysłu naftowego. W roku 1852 w wyniku destylacji ropy naftowej wydzielił naftę, w 1853 skonstruował lampę naftową, wprowadził oświetlenie naftowe w szpitalu lwowskim. W 1854 roku założył w Bóbrce pierwszą w Polsce kopalnię ropy naftowej (w której zastosował 1862 metodę wiercenia udarowego wolnospadowego), a w 1856 w Ulaszowicach (k. Jasła) – pierwszą w Polsce destylarnię ropy naftowej.
Zasada działania i historia lampy
LAMPA – urządzenie wytwarzające światło kosztem energii spalania (lampa olejna, lampa naftowa, lampa benzynowa, lampa acetylenowa, lampa gazowa) lub energii elektrycznej (lampa elektryczna). Potocznie lampą nazywa się źródło światła (zasadniczą lampę) wraz z oprawą oświetleniową, czyli urządzeniem do rozsyłania, filtrowania lub przekształcania światła wysyłanego przez źródło światła. Głównymi częściami współczesnej oprawy oświetleniowej są: oprawka do umocowania źródła światła, klosz, abażur do ukierunkowania strumienia świetlnego, zaciski oraz (w lampach wyładowczych) statecznik i zapłonnik.
Lampa olejna
Lampa olejna była najwcześniej i najdłużej stosowana. Początkowo stanowiła ją miseczka wypełniona olejem, później wyposażono ją w knot – taka lampa była znana już w Egipcie w II tysiącleciu p.n.e. Starożytni Egipcjanie, Etruskowie, Grecy, Rzymianie używali lamp olejnych żelaznych i brązowych, stojących i wiszących; najstarsza lampa szklana pochodzi z IX w. z Persji. Znaczne ulepszenie lamp olejnych wiąże się z wprowadzeniem (XVIII w.) kominka szklanego i palnika Arganda (knot zwinięty w rurkę i równomiernie od dołu doprowadzone powietrze), co spowodowało prawie 6-krotny wzrost świecenia lamp. Bezcieniową stojącą lampę olejną z białym kopulastym szklanym kloszem skonstruował 1809 Francuz Philips, a udoskonalił 1819 też Francuz Bordier-Marcet.
Lampa naftowa
Lampa naftowa – pierwszą skonstruował w roku 1853 I. Łukasiewicz. Składała się z cylindrycznego blaszanego zbiornika z naftą i nałożonej na niego metalowej rury z okienkami z miki i otworami umożliwiającymi przepływ powietrza; następne lampy naftowe przejęły formę zewn. oraz poszczególne elementy (np. palnik Arganda, szkiełko kominkowe, klosz) od lamp olejnych; lampy naftowe były stosowane jako lampy stojące, wiszące, kinkiety oraz lampy techniczne (górn., kol., samochodowe).
Lampa gazowa
Lampa gazowa – pierwszą stanowiła rurka metal., u której wylotu palił się gaz (takie urządzenie 1792 zastosował do oświetlenia mieszkania Szkot W. Murdoch); kolejne udoskonalenia polegały na wprowadzeniu palnika motylkowego, zmodyfikowanego palnika Arganda oraz koszulki Auera (woreczek z siateczki bawełnianej nasycony niepalnymi związkami toru i cezu, otaczający płomień, rozżarzał się do białości, jasno świecąc). Lampy gazowe stosowano w XIX w. w Europie i Ameryce Pn. do oświetlania miejsc publicznych, rzadziej domów mieszkalnych (pierwsze – w Londynie 1809, Paryżu 1819, Warszawie 1856); wyparte przez żarówki; obecnie stosowane gł. jako lampy turystyczne (na gaz płynny propan, butan, metan).
Lampa acetylenowa, lampa karbidowa
Lampa acetylenowa, lampa karbidowa – stanowił ją dwuczęściowy zbiornik metal. z rurką; dolna część zbiornika zawierała karbid, górna – wodę, która skapując na karbid powodowała wydzielanie się acetylenu, spalającego się u wylotu rurki; wynaleziona w końcu XIX w.; stosowana do oświetlania wagonów kol., statków, niekiedy mieszkań; też lampa górnicza.
Lampy elektryczne
Od 2 poł. XIX w. weszły do użytku lampy elektryczne o większej skuteczności świetlnej, korzystnym składzie widmowym, możliwości wytwarzania b. dużych strumieni świetlnych (do 150 klm), łatwe i bezpieczne w eksploatacji; wyparły one inne rodzaje lamp.
Pierwszą lampą elektryczną była lampa łukowa; światło jest w niej emitowane przez łuk elektryczny powstający między 2 elektrodami, a także przez same elektrody rozżarzone do białości; zapłon lampy łukowej i utrzymanie właściwego odstępu elektrod w czasie pracy osiąga się za pomocą urządzeń automatycznych; luminancja lampy łukowej wynosi ok. 0,1 – 1 Mcd/m2, a temp. barwowa ok. 3500 – 6500 K. Po raz pierwszy pokaz zastosowania łuku elektrycznego do oświetlenia przeprowadził 1843 L. Deleuil na pl. Zgody w Paryżu; praktyczne zastosowanie lampa łukowa znalazła dopiero po skonstruowaniu przez P.N. Jabłoczkowa (1876) tzw. świecy Jabłoczkowa (2 elektrody węglowe umieszczone równolegle; zasilana prądem zmiennym); lampę łukową stosowano w latarniach morskich, do oświetlania pomieszczeń, w projektorach film. i in.
Lampa łukowa została wyparta z użycia przez żarówkę, w której światło jest emitowane przez rozżarzone (wskutek przepływu prądu) włókno przewodzące, oraz lampy wyładowcze wykorzystujące promieniowanie, towarzyszące prądowi elektrycznemu płynącemu przez gaz. Lampa wyładowcza ma zwykle postać rury (szklanej, kwarcowej) z umieszczonymi wewnątrz 2 elektrodami, wypełnionej gazem szlachetnym, parą metalu itp. Pierwszą lampą wyładowczą skonstruował 1910 E. Claude; była to lampa jarzeniowa (® jarzeniowa rura wysokonapięciowa); następnie skonstruowano lampę rtęciową (1927), lampę sodową (1935), fluorescencyjną (świetlówkę; 1938); wspólną cechą lamp wyładowczych jest zależność oporu elektr. lampy od wartości płynącego przez nią prądu (im większy prąd, tym mniejszy opór), dlatego w obwodzie lampy wyładowczej musi być załączony statecznik prądu, np. dławik, rezystor, bez którego lampa uległaby zniszczeniu.
Źródło: Encyklopedia PWN
Opracowanie: Martyna Nawrocka, Magda Abramczyk, Ilona Bąkowska, Magda Lau
