Światło jest w tym samym stopniu fizycznym czynnikiem składowym architektury jak jej kształt, faktura czy skala. Bez niego nie jesteśmy w stanie zobaczyć czegokolwiek zarówno w dzień jak i w nocy.

W dzień światło słońca sprawia, że kierując wzrok na obiekt widzimy go, możemy zanalizować jego kształt, rodzaj materiału, z którego powstał. W nocy światło księżyca i gwiazd w ograniczonym stopniu pozwala nam rozpoznać zapamiętane za dnia przedmioty. Chcąc efektywnie funkcjonować po zmierzchu, musimy posiłkować się światłem sztucznym. Jak powinny wyglądać jego główne zadania w nocnej przestrzeni zurbanizowanej? Światło sztuczne ma do spełnienia dwie podstawowe funkcje: powinno pozwalać na prawidłowe odczytanie przestrzeni oraz wzbudzać poczucie bezpieczeństwa jej użytkowania. Wyróżniające się „światło miejsca” dodatkowo zaspakaja psychiczną potrzebę „tajemnicy miejsca” tworząc motywację do jego eksploracji.

Każdy człowiek nosi w sobie uporządkowaną, umysłową reprezentację środowiska, w którym się porusza zarówno w porze dnia jak i nocy. Wewnętrzną, osobistą mapę poznawczą¹, która pozwala mu oswoić przestrzeń, odnajdywać cele podróży. Składa się ona z:

• Miejsc – punktów przestrzennych o określonych nazwach i funkcjach
• Cech przestrzennych – określeń kierunków i odległości pomiędzy miejscami
• Planów działania – aktywności mentalnej, która przekłada się na motorykę naszego poruszania się w przestrzeni.

Konstrukcja mapy poznawczej opiera się na tych cechach środowiska fizycznego, które są ważne dla danej jednostki. Jej celem jest uczytelnienie danego środowiska, spowodowanie, że łatwo jest się go nauczyć i zapamiętać. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych w latach 50-tych przez bostońskiego architekta Kevina Lyncha, dotyczące sposobów orientowania się w przestrzeni miejskiej jej użytkowników, wyróżniły pięć kategorii przestrzennych odnośników stanowiących drogowskazy w procesie takiego mapowania:

• Ciągi komunikacyjne
• Formy zamknięte o różnych kształtach-dystrykty/dzielnice
• Krawędzie / linie rozgraniczające
• Punkty węzłowe
• Jednostkowe architektoniczne punkty orientacyjne

W czasie konstrukcji nocnej mapy poznawczej światło sztuczne staje się dla poszczególnych jej kategorii jednym z mediów dominujących.

Ciągi komunikacyjne to wyznaczone drogi prowadzące nas od określonego celu. W kulturze światowej od momentu pojawienia się możliwości kontrolowania ognia – pierwszego sztucznego źródła światła, kojarzyło się ono z ogniskiem rozświetlającym krąg bezpiecznej przestrzeni. Drogę oświetlano sobie przenosząc światło ze sobą, lub mając na stałe wyznaczone punkty celowe multiplikując jego źródła wzdłuż ścieżki je łączącej. Takie ścieżki były prekursorami dzisiejszych arterii komunikacyjnych. Te dzisiejsze, oświetlane za pomocą profesjonalnych opraw oświetleniowych, są o wiele szersze i intensywniej używane, ale ich zasadnicza funkcja pozostaje niezmienna – łączą dwa punkty docelowe. Ich nocnym wyznacznikiem są oświetleniowe oprawy uliczne i parkowe.

Na ciągi komunikacyjne nanizane są grupy lub pojedyncze formy organizujące przestrzeń (rejony). Z nich utworzona jest miejska tkanka – zwarta zabudowa tworząca zaprojektowane lub wynikowe układy przestrzenne (dzielnice, osiedla, kwartały). Każdy z rejonów stanowi rozpoznawalną całość. Dzieje się tak poprzez jednorodny charakter funkcji, która go łączy (dzielnica przemysłowa, kampus uniwersytecki), czy wyrazistą, odrębną od otaczającej formę architektoniczną (blokowiska lat 70-tych). Można tutaj odważyć się na stwierdzenie, że dla rozpoznawalności o celu orientacyjnym, konotacje estetyczne pozostają na planie drugim. Formy te poprzez różnice we właściwej sobie konstrukcji czy sposobie zagospodarowania przestrzeni, mają różniące je między sobą w porze dziennej, światła miejsca. Zależnie od udziału zieleni, wysokości budynków, ich kolorystyki zmienia się odbite od nich światło naturalne.

Światło miejsca pory nocnej rejonu powinno być przedmiotem świadomej kreacji urbanisty i architekta. Odpowiednio zaprojektowane w warstwie kolorystycznej, wzajemnym rozmieszczeniu, zrytmizowaniu opraw, ich pozycji w stosunku do podłoża, oświetleniu wewnętrznych ciągów komunikacyjnych hierarchizuje swą przestrzeń wewnętrzną, tworzy klimat świetlny obszaru.

Kategoria krawędzi, to wyraźne miejsce zmiany wyrazu przestrzennego sposobu organizacji przestrzeni, przejście od jej intensywnie zurbanizowanej formy, na przykład w centrum miasta, w przestrzeń parku czy nadbrzeża rzeki. Równie dobrze może być to granica wydzielająca dzielnicę biurowców od ekstensywnej zabudowy mieszkaniowej. Krawędź to przerwa pomiędzy dwoma obszarami lub etapami drogi wydzielająca je komunikacyjnie, funkcjonalnie lub świetlnie. To na przykład iluminowana pierzeja ulicy tworząca wybijającą się z otoczenia liniową kompozycję rozdzielającą.

Punkty węzłowe: charakterystyczne przestrzenie urbanistyczne ułatwiające proces zapamiętywania i orientacji. Punktem takim jest bezsprzecznie przecięcie się dwóch ciągów komunikacyjnych. Do jego zapamiętania jako przestrzennego odnośnika czy drogowskazu potrzebujemy impulsu jednoznacznie go wyróżniającego z setki innych. Takim impulsem w porze nocnej jest inny kolor, poziom, intensywność lub rodzaj zastosowanego oświetlenia. Przestrzenią urbanistyczną o typie węzła, zapamiętywaną niejako automatyczne, jest plac centralny bądź rynek miasta.

Zwykle właśnie w takich punktach znaleźć można charakterystyczne czy znaczące obiekty z ostatniej kategorii: jednostkowe architektoniczne punkty orientacyjne. Cechą główną, zawartych w tej kategorii obiektów, jest ich bardzo duża rozpoznawalność. Oryginalna nazwa: „landmark”, sama w sobie sugeruje spełnianą przez nie funkcję.

Jednostkowym punktem orientacyjnym w porze dziennej może być cały obiekt architektoniczny, lub jego część składowa. Niespodziewanym jest to, że także tutaj wartości czysto estetyczne schodzą na plan dalszy. Liczą się cechy wyróżniające dany obiekt z tła, powodujące, że spełnia on rolę pamiętanego, czasami wbrew sobie, dystraktora.

W przypadku nocnego obrazu jednostkowego punktu orientacyjnego za pomocą światła sztucznego możemy kontestować obraz dzienny obiektu, zaprojektować czasowy harmonogram zmian obrazu nocnego, malować światłem elewacje obiektu.

Światło jest medium kształtującym przestrzeń wokół nas. Jego ponad standardowe, zaprojektowane użycie nie tylko pokazuje przestrzenie czy obiekty, tworzy aury emocjonalne, kreuje świat wirtualny, jest składnikiem wielowarstwowych spektakli gdzie postacie dramatu zastąpione są przez budynki, świadków historii, spektakle światło – dźwięk, do których odwołuje się Zbigniew Herbert pisząc:

„ …zostawało światło, które z ciemnego tła nocy wydobywało architekturę w ruchu, w kolorze, pełną niespodziewanych perspektyw i planów. Spektakl jest nie tylko piękny, ale także pouczający przez możliwość eliminacji, podkreślenie szczegółu i wydobycie głównych akcentów.” ²

Czyż nie są to główne zadania stojące przed projektantem iluminacji obiektu architektonicznego?

¹ K. Lynch, Growing up in Cities, 1977
² Z. Herbert, Węzeł gordyjski: Światło i architektura, Biblioteka Więzi, W-wa 2001

Autor: dr arch. Grażyna Czora
październik 2006